Источник: Кыым. — 2019. — Бэс ыйын 20 к. — С. 19

Эллэйаада 10 сыла

“Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ” диэн өбүгэлэрбит дьоһуннаах өйдөбүллэрин утумнаан, билиҥҥи дьалхааннаах олоххо кэскилбит тускула тирэхтээх буол- лун диэн, араас идэлээхтэр түмсэн, тус үлэлэрин таһынан уопсастыбаннай тэрилтэ тэринэн үлэлии-хамсыы, айа-тута сылдьаллар. Олортон биирдэстэрэ — “Эллэйаада” уопсастыбаннай холбоһук.
Сахалыы тыыннаах “Эллэйаада” холбоһук ити аатын курдук саха төрүт култу- уратын, духуобунаһын аныгы ыччакка чиҥник иҥэрэр туһугар сорук туруорунан үлэлээбитэ быйыл Юсылын туолла.
Бастатан туран, туох барыта утугинаах буоларын тутуһан, 2009 сыллаахха “Юрта Мира” диэК,., ол саҕана Канадаҕа олохтоох Саха хоһуун далбар хотуна Александра Григорьева тэрийбит холбоһугар кыттыһан, ити сыл “Эллэйаада” диэн.аат- таах уопсастыбаннай тэрилтэ тэриммиппит. Тэрилтэ салайа- аччытынан “Модун» успуорт комплексын дириэктэрин сол- буйааччы М.М. Ершов буолбу- та. Мин (бу ыстатыйа ааптара) “Туймаада ыһыаҕын” архитектура уонна этнография комплексын дириэктэринэн үлэлии сылдьан этнограф быһыытынан уонна ХИФУ-тан фольклору уонна төрүт култуураны уһу- йааччы Г.Г. Федорова-буолан үлэ хайысхатын сүрүннээн, саҕалааччы буолбуппут.
Дьэ, ити 1^рдук “Эллэйаада» тэриллэн норуоттар икки ардыларынааҕы, киэҥ хоннох- тоох улэ аартыгар үктэнэр. Үлэ- бит сүрүн тосхолун тускутунан, бастатан туран, саха норуотун култууратын, духуобунаһын тас дойдуларга-билрйһиннэрии, ис туругун сайыннарыы. Ьл иһигэр ыһыахпытын ЮНЕСКО таһымнаах болҕомтоҕо ылы- ныыга ыллыгы тэлии. Манна суолбут сүрүн туһаайыытынан, тас дойдуларга саха култууратын, духуобунаһын өйдүүр, өйүүр уонна сыдьаан тымыр тыгар дойдутуг-ар чугасаһыы, ыһыахпыт түһүлгэтин олох- тооһун. Маныаха булгуччу ир-. дэбилинэн, ыһыах ыһар төрүт тутулун туораабакка тутуһуу, өбүгэ сиэрин-туомуи төрүт ирдэбилин, силигин ситэрии, ^ сахалыы майгы дьоһунун, си- эдэрэйин омук дьонугар энчи- рэппэккэ тиэрдии.
.Оччоҕуна ыһыахпыт тар: дойдуларга олохтоммут ту-Һ Ү Л ГЭл эр б и Т и ГЭ р .Д Н НЪ Ы л л Ы — быт Аар бабахтарбыт, ытык сэргэлзрбит Үөһээ айыыларг-а алтыһар ытык алгыһы икэринэн, кэнэҕэски -да өртүгэр онно олохтоох дьону-сэргэни. Сахабыт сирин кытта ситимнии, үтүө үгэстэргэ угуйа туруо.
Ол иһин, тас дойдуларга олохтробут түһүлгэлэрбит
кэскиллээх буоллун, ыһыахпыт сиэрэ-туома КЭҤЭЭТИН диэн, Сахабыт сирин түһүлгэлэрин, ытык сирдэрин кытта сүбэни холбоон, бииргэ үлэлэһии үйэлээх сөбүлэҥин түһэрсиигэ үлэ тосхолун тутуспуппут.
Кэскиллээх сөбүлэҥ чэр- читинэн бастакы суолу аспыт- тара — ыһыах куттаах, олоҥхо дойдута Сунтаар ыһыаҕын ытык түһүлгэтэ, (баһылыгы ррлбуйа- аччы Г.М. Евсеев, култуураттан , М.В. Кобельянова) аар-саарга аатырбыт, киһи аймах култууратын төрүтэ буолбут Мексика сиригэр олохтоох ытык майя норуотун кытта алтыһан тунах ыһыах ыһан ытык түһүлгэ төрүттээн бииргэ үлэлииргэ сөбүлэҥ түһэрсибиттэрэ.
ОМУК ДОЙДУЛАРЫНАН ЫТЫК СЭРГЭЛЭР
Мантан салгыы бииргэ үлэлэһии ситимин тутуһан ыһыахпыт Аар баҕахтара, ытык сэргэлэр, Добордоһуу баҕахтара араас дойду дь- онун, үтүө үгэскэ СОМОбО- лоһорго ыҥыра тураллар: Францияба норуоттар до- бордоһууларын угуттуур бэстибээллэр буолар ки- иннар1игэр Ганна куорак- Kai, түүр төрүГү турһулаһан Турцияра, Калифорнияҕа (АХШ), Аляскаба олохтоох индеёцтэри кытта сыдьаан тардыһан Мексикаба, Ис- панияҕа, Пблыиаба, Литваба о.д.а. дойдуларга. /,
Тураллар ытык сэргэлэр, түөлбэ түһүлгэлэр, өбүгэлэрин уран, уустарын утумнаабыт Сахабыт сиригэр биллэр норуот маастардара биһиги хрлбоһукпутугар көҥүл өттунэн үЛэлэһэн, үёһэ ахтыллыбыт тар дойдулёрга олохтоммут түһүлгЭлэрй буор босхо уһанан-оҥо^он, силигин си- тэрсибит ьггык-мааны дь- оммут: Ф.И. Марков, Л.М. Егоров, Ю.Г. Ксенофонтов, Е.Е. Степанов, А.Н. Игнатьев уоннаii^Aypby^ Андрей
— Чйкачё’в;‘‘Кинйлэр уран уус бҥоһуктара Сахабыт сирин ытык ыһыабын Аан дойдуга үгүс үйэлэргэ аатырда туруо.
Ыһырх тэрээһинэ дьоһун- наах бэлэмнэниини эрэйэ- рин курдук, элбэх талааннаах, уһулуччу дьобурдаах дьон кыт-
тыһыытынан силигэ ситэр, сиэрэ-туома, таҥаһа-саба, аһа- үөлэ толору тутуһуллар.
Дьэ, маннык ытыктэрээһини ситэрсэ-хоторсо биһиги хол- боһукпут ыҥырыытын өйөөн, таС;: дойдуларгд кэлсибит, ыһыах риэрин-туомун, ырыа- тын-тбйугун, оһуокайын, төрүт күрэх оонньуутун олохтоспут ытыктабыллаах алгысчыттар- бытыгар — Роман Ивановка, Михаил Евсеев-Кураһаайга уонна кинилэри арыаллаа- бьҥ битииһиттэргэ, Сунтаар- тан “Добун” (салайааччыта
В.В. Васильев.), Бүлүүттэн “Долун”(салайааччыта Л.Н. Прокопьева) уонна ХИФУ-ттан “Айылбан”(салайааччылара Г.Г. Федорова, Т.И. Скряби-на) үҥкүү ырыа ансаабылла- рыгар махталбыт бастыҥа буоллун!
ӨБҮГЭҮГЭҺИН
ЧИНЧИЙЙИ,
ТИЛИННЭРИИ
Маны таһынан холбоһук сүрун соругунан, саха норуотун сүтэн эрэр култууратын суоллаһан чинчИйии, өбүгэ үгэһирбит тэтимин тилиннэрии буолар. Сорук чэрчитинэн тас дойдулар түмэллэригэр хараллан турар Саха былыргы сэдэх малларын сөргүтүүуонна киэҥ эйгэҕэ таһаарыы.
Ол курдук, “Эллэйаада” холбоһук ХНТ йһинэн Саха сирин бырабыытальютыбата киллэрбит бырагырааматы- гар үлэлэһэн, тас дойдулар түмэллэригэр көрдөрүллэр уонна хараллан сытар араас сылларга Саха сириттэн хо- муллубут эспэнээттэри түмэн альбом-каталогын бэчээттэтэн таһаарыыга үлэлэстибит.
Маны сэргэ, 2014 сыллаахха HbiO-Йорк куоракка, түмэллэр пуондаларыттан ирдаһэн, 1900 сыллаахха Вг Йохальсон Чурап- чыттан аҕалбыт туос ураһатын булан чинчийбипНит. Кэлин биһиги кэннибититтэн Саха си-риттэн кэлэн, ол ураһа көрөн- истэн туһалаах суолу тобулбут- тар эмиэ бааллар.
Испанияҕа саха музей- уһаайбатын тэрийсэн., сэргэ туруоран, сэргэ туһунан киэҥ- ник кэпсээн, улахан сэҥээ- риини ылан. мин “Сэргэ» диэн иккис кинигэбин. Испания ты- лынан бэчээттэтэн олохтоох нэһилиэнньэҕэ билсиһиннэр- биттэрэ. .
2011 сыллаахха Колорадо каньоннарыгар эспэдииссийэҕэ сылдьан, докота биис уустарын төрүт былыргы ытык барабаана хараллан турар сиригэр сылдьан, ол барабааны харайааччы киһини кытта алтыһан, төрүт барабаан охсор сиэригэр-туо- мугар сылдьан биһиги дойдуга- сүтэриллибит күпсүүр, табык кистэлэнг тэтимин тилиннэ- риигэ суолу аһыах тугэннэрин бэлиэтээтибит.
“8000 эйэ БАРАБААНА” ААХСЫЙА
2012 сыллаахха Мексика .сиригэр сылдьан майя- лар а5Э баһылыстара кэлэр көлүөнэҕэ анаан кэс тыл эп- питин кэпсээбиттэрэ, онно: «… 2012 сыл туолуута аан дойдуга улуууларыйыылар бу- олуохтара. Ити кэмтэн ыла сир Саҥа халандаара ааҕыллыа, ытык кэми көрсө аан дойду тврут рлохтоохторо тумсэн, Аар айылҕа чел буоларыгар,: киЬи аймах эйэлээх буоларын туһугар, сир ийэ иччититтэн көрдөһөн, аан дойдуга 8000 барабааны бары биир киһи курдук охсон, ийэ сир сурэҕин тэбиитигэр куус уган, киһи аймах эйэлээх олох суолун тутуһарыгар ын-ыран, саҥалыы сир халандаарын теругтуургэ улуу сиэри туому тутуһуҥ» — диэбит.
Дьэ бу устуоруйаба биллэр
норуоттар өбүгэлэрин кэс ты-
лын тутуһаннар, аан дойдуга
“8000 эйэ барабаана” аахсыйа
2004 сылтан сабаламмыта.
Ити ытык ыҥырыыны, би-
һиги төрут былыргыттан сир
иччитигэр сугуруйээччилэр
буолан, ирбэт ТОҤ сирдээх
хотугу норуоттар ааттарыттан
атырдьах ыйын 9 күиүгэр ХНТ
уураабынан бигэргэммит аан
дойду төрүт олохтоох норуот-
тара сомоболоһор күннэригэр,
ытык сирбитигэр — Үс Хатыҥҥа
— “Тойук тобойо» түһүлгэбэ
“Көй дуораан» диэн саха төрүт
охсон тыаһатар күпсүүрдэрэ,
табыктара, дьабалара аһаҕас
халлаан анныгар түмүллэн
оҥоһуллубут киинигэр, аан
дойду “8000 барабаанын»
охсон-тыаһатан сиэрдээх-ту-
омнаах марафонугар кытты-
спыппыт. Бу кун ити улахан
туоммутугар АХШ-ка баар ХНТ
Төрүт норуоттарын пуорумна-
рын секретариатыттан Дорта
Линдегаард Мадсен кэлэн
кыттыбыта.
БИИР
ДОЙДУЛААХТАРБЫТ
КӨМӨ БУОЛАЛЛАР
Биһиги бу КИЭҤ сирдэргэ
алтыһыыбытыгар ханна тиий-
дибит да, Саха сириттэн кэлэн
олохсуйбут дьоннорбут көрсөн
күүс-көмө буолаллар. Ол кур-
дук Мексикаҕа — Катерина
Корякина, Америкаҕа — Вера
Соловьева, Мария Яковлева,
Галина Крылова, Аляскаба
— Валентина Клинч, Лена
Лукина уонна Австралияҕа
олохтоох Мария Коврин (Су-
такова), о.д.а. дьоһун кэрэ
дьоммутугар махталбыт ула-
хан. , .
Олох сайдар, саҥа аартык
аһыллар, Ол курдук, биһиги
холбоһук тас дойдуларг^аг
улэбит чэрчитинэн ыһыахпыт
түһүлгэтигэр өбүгэ тыын си-
тимин утумнаан саха халан-
даарын уйэтитии кэскиллээх
суолун тутуспуппут.
Саха дьоно төрүт былыр-
гыттан туттан кэлбит “спи-
ральнай” халандаарын утум-
наан, ыһыахтар түһүлгэлэригэр
“Куйаар мөҥүөнэ” халандаар
комплексын тутуу сабаланар.
Ол аата аан дойдуга уону-
нан тыһыынча сыллартан
тутуһуллан, бары итэбэллэр
төрүттэрэ буолбут күҥҥэ
сүгүрүйүү историческай
оҥкулун тутуһуу. Ону саха
олоҥхото уонна түҥ былыр-
гы Өлүөнэ Эбэ очуостары-
гар ойууланан хаалбыт сэргэ
өйдөбүллээх кун, халандаара
туоһулуур. Дьэ, ‘бу ыһыахпыт
төрүт майгытыгар тутуһуллар .
быстыбыт ситими челугэр
түһэрэн ‘‘Куйаар мөҥүөнэ»
(астромифоритуальный) ха-
ландаарын, күҥҥэ сүгүрүйүү
суду кистэлэҥин арыйан, аан
дойду таһымнаах Аар айылбаны
харыстыыр, айылҕалыын
алтыһар сиэрдээх олоххо, киһи
аймабы сомоболуур суолталаах
итэҕэлбит киинин, ытыюыһыах
түһүлгэтигэр Сунтаар ытык
дьоно бастакынан ылынан
олохтоотулар.
Дьэ ити курдук “Эллэйа-
ада” холбоһук 10 сыллаах
улэтин сиһилии суруйар бу-
оллар хас да кинигэ буолуо
этэ. Холбоһукпут билигин да
улэтин былаана киэҥ, ол ба-.
рыта силигин ситиитэ эһиги,
сахабыт дьоно, доһуннаах
өйөбүлгүтүттэн улахан туту-
луктаах.
“Эллэйаадаҕа” киэҥ аар-
тыктары арыйан, төрүт нору-
оттар эйэлээх олохторун туруу-
лаһыыга айымньылаах улэни
бабарыабыҥ.
Этнограф Вильям ЯКОВЛЕВ-ТҮҺҮЛГЭН.

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА СТАТЬИ: